Η Ελληνική Επανάσταση στο… παζλ του Soloup

«2017: η αρχή της περιπέτειας. Ενα email από την Παναγιώτα, τη Ρεγγίνα και τη Νατάσα. Οι τρεις επιμελήτριες του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, όπως μου εξήγησαν στην πρώτη μας συνάντηση, είχαν διαβάσει το “Αϊβαλί”, που αφορούσε το 1922. Μου πρότειναν να δημιουργήσουμε ένα graphic novel για το 1821. Το αρχικό, κάπως διστακτικό, “ναι” διαδέχθηκε η συνειδητοποίηση των πραγματικών διαστάσεων μιας τέτοιας προσπάθειας. Από πού να πιάσεις την Ελληνική Επανάσταση και πού να καταλήξεις; Ενα αχανές πεδίο προς διερεύνηση, το οποίο δεν σχετίζεται μόνο με τις σωζόμενες πηγές, αλλά με την ίδια την εθνική ταυτότητα: την ύπαρξη του σύγχρονου ελληνικού κράτους, την κουλτούρα των Νεοελλήνων, εντέλει τη δική μας ζωή, με όσα ξέρουμε και δεν ξέρουμε, με όσα φανταζόμαστε και υποθέτουμε. Ξεκινήσαμε να δουλεύουμε πάνω στη βασική ιδέα: πέντε ιστορίες ανθρώπων που έζησαν την Επανάσταση πλάι στους γνωστούς πρωταγωνιστές. Ομως, όσο βυθιζόμασταν στην έρευνα, τόσο σκοντάφταμε σε σημαντικές πληροφορίες που φώτιζαν διαφορετικά τις συνθήκες και τις ισορροπίες του Αγώνα. Τι να πρωτοαναφέρεις; Ποιον να αφήσεις απέξω; Από πού να ξετυλίξεις το νήμα σε αυτό το τεράστιο κουβάρι από υποκειμενικές καταγραφές, απομνημονεύματα, αντιπαραθέσεις ιστορικών, τεκμήρια, αρχεία, εικόνες, θεωρίες, στερεότυπα, ιδεολογίες; Και υπάρχουν τόσα πράγματα που δεν μάθαμε ποτέ. Μια άλλη ιστορία ή, καλύτερα, πολλές διαφορετικές ιστορίες για την Ελληνική Επανάσταση, που απέχουν σημαντικά από τα στερεότυπα του εθνικού αφηγήματος και των σχολικών επετείων. Πώς θα μπορούσαμε, λοιπόν, να τα δέσουμε όλα αυτά μαζί; Τις διαφορετικές θέσεις και τα αντικρουόμενα συμφέροντα των πρωταγωνιστών, τις κυρίαρχες αφηγήσεις πλάι στις αιρετικές; Και εκείνο που θα προκύπτει στο τέλος να είναι, πάνω από όλα, ένα έντεχνο ανάγνωσμα, ένα κόμικ με τους δικούς του αφηγηματικούς και αισθητικούς κανόνες; Αέρας στα πανιά μας στάθηκε η ένταξη όλης αυτής της δουλειάς στο πρόγραμμα του ΕΛΙΔΕΚ, η συνεργασία μας με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, η αρωγή της καθηγήτριας Εύης Σαμπανίκου, η συμβολή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και του Μουσείου – Βιβλιοθήκης Στρατή Ελευθεριάδη-Tériade. Κάπως έτσι, αναζητώντας απαντήσεις σε πλήθος από παρόμοια ερωτήματα, καταλήξαμε στο βιβλίο που έχετε μπροστά σας: με την κεντρική σπονδυλωτή ιστορία που ξετυλίγεται στη σημερινή Αθήνα κάτω από το άγαλμα του Κολοκοτρώνη, με τις εμβόλιμες αφηγήσεις βασισμένες σε κείμενα ανθρώπων που έζησαν ή μελέτησαν τα γεγονότα, με τα ένθετα πορτρέτα “ηρώων” και “αντιηρώων”, με τα σχέδια και τις εικόνες σύγχρονων ή μεταγενέστερων εικαστικών, ενσωματωμένες στα σκίτσα του “21. Η μάχη της πλατείας”. Η πρώτη του ολοκληρωμένη εκδοχή, ένα e-book στο επίπεδο των μολυβιών, όπως έχει κατατεθεί στο ΕΛΙΔΕΚ, συνοδευόμενο από πρόσθετες πληροφορίες, αναλυτικά κείμενα και πλήρη βιβλιογραφία, αποκαλύπτει στους αναγνώστες και στους ερευνητές όλη τη δουλειά, τις δομές και τις αναζητήσεις που απαιτήθηκαν και οι οποίες βρίσκονται κρυμμένες στο “21. Η μάχη της πλατείας”. Η δεύτερή του εκδοχή εδώ, ένα βιβλίο με χαρτί και μελάνι (σαν να λέμε με σάρκα και οστά) για την απόλαυση της ανάγνωσης, χάρη στη φροντίδα των εκδόσεων Ικαρος, βρίσκεται ήδη στα χέρια σας».

Από το 1922 στο 1821

Αυτά γράφει στο εισαγωγικό του σημείωμα στην έκδοση «21. Η μάχη της πλατείας» ο σκιτσογράφος Αντώνης Νικολόπουλος ή Soloup, όπως υπογράφει τα έργα του. Ηταν ακόμη φοιτητής στο Πάντειο όταν έφτιαξε το πρώτο του σκίτσο με το συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ψευδώνυμο. Εκτοτε πέρασαν μερικές δεκαετίες και, όπως φαίνεται από τον όγκο της δουλειάς του, υπήρξαν πολύ δημιουργικές: κόμικς, γελοιογραφίες, graphic novels. Ο μεταδιδακτορικός ερευνητής του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, πλέον Soloup, είναι από τους πιο αναγνωρίσιμους και αναγνωρισμένους δημιουργούς στον χώρο του ελληνικού κόμικ που απευθύνεται και σε ενήλικο κοινό. Ο ίδιος γράφει και σχεδιάζει τα βιβλία του –είναι σεναριογράφος και σκιτσογράφος–, συνεπώς το τελικό αποτέλεσμα τον εκφράζει απόλυτα. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία αναγνώστες του ίσως τον γνώρισαν καλύτερα μετά την επιτυχία του με το «Αϊβαλί», ένα graphic novel που έχει ως θέμα του τη Mικρασιατική Καταστροφή. Κυκλοφόρησε το 2014, εν μέσω κρίσης, και η απόφαση του Κέδρου να εκδώσει ένα graphic novel 450 σελίδων με ιστορικό θέμα ήταν σίγουρα θαρραλέα. Η εμπιστοσύνη τους στον δημιουργό επαληθεύθηκε, το βιβλίο έγινε εμπορική επιτυχία, πήρε ελληνικά και ξένα  βραβεία, μεταφράστηκε πρόσφατα στα αγγλικά και κυκλοφορεί στις ΗΠΑ. Το επόμενο έργο ανάλογης έμπνευσης είναι αυτό που σήμερα προδημοσιεύουμε στην «Κ». Το πολυσέλιδο graphic novel αποτελείται από 21 σπονδυλωτά κεφάλαια, χωρισμένα σε πέντε μεγάλες ενότητες. Σε αυτά παρεμβάλλονται 21 ιστορίες βασισμένες σε αφηγήσεις και κείμενα ανθρώπων που έζησαν ή μελέτησαν την Επανάσταση, καθώς και μια σειρά από ένθετα πορτρέτα  φυσιογνωμιών της εποχής που εξετάζεται. Στο Παράρτημα αναλύεται το σκεπτικό της συγγραφής και φωτίζονται πρόσωπα και γεγονότα της Ιστορίας, ενώ παρατίθενται και οι πηγές στις οποίες βασίστηκε το βιβλίο. Το εγχείρημα είναι σίγουρα τολμηρό και πολυσύνθετο, τόσο ως προς τη μορφή της αφήγησης όσο και ως προς το περιεχόμενο. Για αυτό ο δημιουργός του έχει τον λόγο:

– Στο βιβλίο υπάρχει μια διπλή αφήγηση που εξελίσσεται παράλληλα στο παρελθόν και στο παρόν. Γιατί επιλέξατε αυτόν τον τρόπο αφήγησης;

– Ο τρόπος που ξαναβλέπουμε το παρελθόν συνδέεται άμεσα με το πώς σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας στο σήμερα. Μιλώντας λοιπόν για τις δικές μας ζωές κι επιστρέφοντας στο παρελθόν με flash back, η αφήγηση δεν γίνεται μόνο πιο ανάγλυφη αλλά και πιο ουσιαστική. Το να προσεγγίζουμε κάποιο θέμα έχοντας υπόψη και τη διάσταση του χρόνου, νομίζω πως μας δίνει μια σχετική αποστασιοποίηση και σίγουρα καλύτερη προοπτική.

– Μέσω εικαστικών αναφορών και φωτογραφιών η πραγματικότητα «μπαίνει» στη μυθοπλασία. Πώς το αποφασίσατε;

– Είχα δει να λειτουργεί και στα άλλα graphic novels μου, το «Αϊβαλί» και τον «Συλλέκτη». Ομως εδώ γίνεται σε μεγαλύτερη κλίμακα αφού μιλάμε για πάνω από 50 αναφορές σε έργα εικαστικών δημιουργών, οι οποίες συνομιλούν με περίπου 30 συγγραφείς. Η αντίστιξη κειμένων και εικόνων στην αφήγηση, αλλά και η σημειολογία της εικόνας, είναι κάτι που με ενδιαφέρει έτσι κι αλλιώς, τόσο στα κόμικς όσο και θεωρητικά. Η διαμόρφωση της «εικόνας» της Επανάστασης, άλλωστε, αποτελεί το αντικείμενο της μεταδιδακτορικής μου διατριβής.

– Υπάρχει σαφής ιδεολογική τοποθέτηση απέναντι στην Επανάσταση του 1821, που ακολουθεί την προσέγγιση του Γιάννη Σκαρίμπα και δίνει έμφαση στην εθνικοκοινωνική διάσταση του γεγονότος;

– Το «1821 και η Αλήθεια» του Σκαρίμπα υπήρξε σημαντικό βιβλίο για την εποχή του γιατί αμφισβητούσε ευθέως ένα μονοδιάστατο εθνικό αφήγημα. Ας θυμηθούμε πως κυκλοφόρησε μέσα στη χούντα. Αλλά για τον σύγχρονο αναγνώστη είναι ένα παρωχημένο βιβλίο, με φορτίσεις που αλλοιώνουν τις προθέσεις του συγγραφέα και σημαντικές βιβλιογραφικές ελλείψεις. Θα έλεγα πως βρίσκω μεγαλύτερες συγγένειες στη δουλειά πολλών αξιόλογων σύγχρονων μελετητών, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με το πρόσφατο βιβλίο της Χριστίνας Κουλούρη. Αν όμως κάποιος με επηρέασε σημαντικά στην αντίληψη της Ιστορίας, αυτός είναι ο Αλμπέρ Καμύ. Η δική μας προσέγγιση στο graphic novel θα έλεγα πως είναι πολυπρισματική σε μια αφήγηση που θυμίζει παζλ. Γι’ αυτό και βάλαμε πολλούς ξένους αφηγητές, Γάλλους, Βρετανούς, Γερμανούς, Τούρκους, Ιταλούς, να καταθέτουν τις δικές τους μαρτυρίες. Η προσπάθεια πολλαπλών προσεγγίσεων, τα αρχεία που ψάξαμε και η χρήση μιας ευρύτατης βιβλιογραφίας από την ερευνητική μας ομάδα, νομίζω πως αποτυπώνεται στις σχεδόν 150 σελίδες του επιστημονικού παραρτήματος. Αλλωστε, όπως σημειώνουμε κάπου σε αυτό, είναι ιστορίες πολλών ανθρώπων η ιστορία μας.

Αθέατες όψεις, καλά φυλαγμένες στα αρχεία της Ιστορίας

Απόσπασμα από το εισαγωγικό σημείωμα της Εύης Σαμπανίκου, καθηγήτριας του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας (ΤΠΤΕ) του Πανεπιστημίου Αιγαίου:

«Τι πραγματικά γνωρίζουμε σήμερα για το 1821; Και τι θα νιώθουν, τι θα λένε για την Επανάσταση οι millennials στα δικά τους παιδιά; Ποια είναι η εικόνα, η παράσταση, η οπτική αντίληψη που έχουμε για εκείνο τον Αγώνα; Ανταποκρίνεται στην αισθητική και στο περιεχόμενο των πινάκων του Βρυζάκη; Σε όσα μας εξιστορεί ο Μακρυγιάννης και αναπαριστά ο γνωστός ως Παναγιώτης Ζωγράφος; Σε όσα έβλεπε σε αυτήν ο Θεόφιλος; Στη συγκινησιακή φόρτιση των κειμένων και των ζωγραφικών έργων των φιλελλήνων διανοουμένων της εποχής της; Ανταποκρίνεται στην οπτική –και σε έναν βαθμό κιτς– σημειολογική αφήγηση του ελληνικού εμπορικού κινηματογράφου, με ιδιαίτερα παραγωγική έμφαση κατά την περίοδο της Επταετίας; Κι αλήθεια, γιατί χρησιμοποιήθηκε τόσο πολύ η Ελληνική Επανάσταση –μια επανάσταση στο πλαίσιο του αγώνα των λαών για ανεξαρτησία και αυτοδιάθεση, μέσα στο εκρηκτικό κοινωνικοϊστορικό και ιδεολογικό τοπίο της Ευρώπης που άλλαζε τόσο δραματικά τον 19ο αιώνα– στα χείλη “εθνικοφρόνων σωτήρων” παντός τύπου; Διακόσια. Μικρός ο αριθμός για ένα έθνος με σταθερή παρουσία μέσα στον χρόνο στην ίδια γεωγραφική περιοχή. Ικανοποιητικός αριθμός, όμως, αν σκεφτείς τον άλλο αριθμό –τετρακόσια– που αναφέρεται στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής και κυριαρχίας. Και με την Επανάσταση να έρχεται μετά από αυτό ως ένας άθλος, που συμβαδίζει σε μεγάλο βαθμό με το ιδεολογικό πλαίσιο της νεωτερικότητας από τη μια πλευρά, αποτελώντας όμως ταυτόχρονα και μια μεγάλη νίκη που έρχεται από τη βάση, από κάτω προς τα πάνω, και όχι αντίστροφα, και γι’ αυτό ένα θαύμα: τη δικαίωση του αγώνα όσων δεν γνώριζαν το ιστορικό παρασκήνιο όπως εξελισσόταν εκείνη τη στιγμή στα κέντρα αποφάσεων, στα παλάτια των ισχυρών. Που δεν γνώριζαν, επίσης, πώς θα διαμορφωθεί το αφήγημα της Επανάστασης μετά. Αυτό το μετά είναι που αναζητήσαμε. Επιχειρήσαμε, λοιπόν, να ξαναδούμε την Επανάσταση με όσο το δυνατόν πιο αποστασιοποιημένη, σύγχρονη ματιά και να αποδώσουμε σε αυτήν τη δική μας ανάγνωση των αθέατων όψεων, καλά φυλαγμένων σαν σκοτεινά μυστικά στα αρχεία της Ιστορίας».

Με πυρήνα το graphic novel σχεδιάζονται πολλές παράλληλες δράσεις. Περισσότερες πληροφορίες στην επίσημη ιστοσελίδα: 1821graphicnovel.gr.